تحول ذائقه ایرانی از قهوه به چای در دوره قاجار

تحلیل نوشیدنی محبوب

علیرغم این که در طول چند صد سال و تا آخرین دهه های قرن 13 ه.ق، نوشیدنی محبوب و عمومی همه مردم ایران قهوه بود، اما در آخرین دهه های این قرن و اوایل قرن 14 ه.ق، چای جزء جدایی ناپذیر آداب غذایی هر فرد ایرانی گردید. بدیهی است بررسی و تحلیل این تغییرات از اهمیت ویژه ای در تاریخ اجتماعی ایران برخوردار است.

از این رو و در این نوشته به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که چه عواملی در تغییر ذائقه ایرانی از قهوه به چای دخیل بوده و این تحول چگونه صورت گرفته است؟

به زعم ما هر چند نقطه صفری برای شروع تغییرات در کنش افراد در طول تاریخ وجود نداشته و ندارد، اما دستاوردهای این پژوهش حاکی از آن است که نقطه عطف این جامعه پذیری در دو دهه آخر قرن 13 ه.ق، به وقوع پیوست.

هر چند از اولین سال های شکل گیری سلسله قاجار، بذر این تغییر کاشته شد و در اواخر حکومت ناصری به بار نشست. در این نوشته تلاش شده علل و عوامل داخلی و خارجی این تغییر اجتماعی واکاوی شود.

یـک فرآینـد تـدریجی ولـی تقریبا طولانی

سیاحان غربی نیز به تعدد ذکر می کنند که در سال های منتهی به اوایل دهـه ١٨٨٠ م برابـر بـا ١٢٩٧ ق نوشیدنی غالب مردم ایران قهوه بوده و از اواخر قرن نـوزدهم چـای توانسـت پـس از یـک مبارزه مستمر بر رقیب دیرینه اش فائق آید و آن را مجددا به منازل اعیان و اشراف بازگرداند و خود را پای ثابت فرهنگ غذایی ایرانیان اواخر قاجار نماید به گونه ای که صبحانه با چای شیرین شروع مـی شد و عصرانه با چای دیشلمه پایان می یافت .

ظاهرا اولین سماور که وارد ایران شد باعث جلب توجه دربـار بـه مصرف چای شد و این حادثه بر اساس شواهد در ١٨٢١ م برابر با ١٢٣٦ ق بود که یک دستگاه از آن به محمد رضا میرزا حاکم رشت اهدا شد و وی نیز سماور موصوف و هم چنـین تنهـا دختـری کـه بـا چگونگی کار با آن آشنایی داشت را به فتح علی شاه به عنوان هدیه واگذار کرد.

از آن جا که چای در انگلیس ، هلند و برخی دیگر از کشـورهای اروپـایی در اواسـط قـرن نـوزده میلادی به عنوان نوشیدنی محبوب و همگانی جای قهوه را گرفته بود و مصرف آن نیز افزایش یافتـه بود، لذا کمپانی های بزرگ برای در دست داشتن این بازار مجبور به کـم کـردن عـوارض گمرکـی و پایین آوردن قیمت چای شدند.

اما یـک فرآینـد تـدریجی ولـی تقریبا طولانی، همراه با نقش عوامل داخلی و خارجی متفاوتی باعث گردید تا جای ایـن دو نوشـیدنی در فرهنگ غذائی مردم ایران جا به جا شود و در آخرین دهه های قرن نوزدهم میلادی این چای بود که به عنوان نوشیدنی عمومی خود را به مردم ایران قبولاند.